ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΝΔΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΑΪΡΗΣ Ο Α΄.

 

ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΝΔΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΑΪΡΗΣ Ο Α΄.

 

Κυριακή 5 Απριλίου 2015

ΟΜΙΛΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΗ ΣΤΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΜΕΣΑΡΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΚΑΙΡΗ ΤΟΝ Α΄ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΣΑΡΙΑ ΑΝΔΡΟΥ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΥΠΗΡΞΕ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΝΔΡΟΥ ΑΠΟ ΤΟ 1719 ΕΩΣ ΤΟ 1738. Η ΟΜΙΛΙΑ ΕΓΙΝΕ ΤΗΝ 4/4/2015 ΣΤΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΜΕΣΑΡΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΕΣΑΡΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ. ΚΤΙΣΤΗΚΕ 1732-1734 ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΚΑΪΡΗ ΤΟΝ Α΄. ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟ ΑΝΔΡΟΥ.
 

                     

                                            



ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΑΙΡΗΣ Ο Α΄,

ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΝΔΡΟΥ   (1719 – 1748 )

Για τη σύνταξη της ομιλίας μου αυτής χρησιμοποίησα τη βιβλιογραφία από συγγράμματα του Ανδριώτη  ιστορικού της Άνδρου αείμνηστου Δημητρίου. Πασχάλη και από το βιβλίο η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟΥ του  ερευνητή Νικολάου Βασιλόπουλου αρχιτέκτονος Μηχανικού, καλού και εξαιρετικού φίλου μου, τον οποίον και ευχαριστώ.

Ο Διονύσιος Καίρης  ο Α΄. ήταν ο προτελευταίος γυιός του βοεβόδα της Άνδρου Μιχαήλ  Λεονάρδου Καίρη ή Πανάρχου ( εκ του Παν - Αρχει ).

Βοεβόδας ήταν  τίτλος κατά τα μεσαιωνικά χρόνια του δούκα ή το πρίγκιπα.  Οι Τούρκοι ονόμαζαν έτσι τους διοικητές των επαρχιών τη Ευρώπης που ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το Διοικητήριο της Ανδρου τότε είχε την έδρα του στη Μεσαριά.

Μια άλλη ερμηνεία της λέξης «βοεβόδα» είναι ο παρατηρητής, και είναι σλαβική λέξη.

Πριν προχωρήσω στην ομιλία μου για το έργο και για τη ζωή του Αρχιεπισκόπου της Άνδρου Διονυσίου Καίρη του Α΄., από τη Μεσαριά, θα ήθελα να αναφερθώ περιληπτικά για τη μεγάλη οικογένεια Καίρη.

Η οικογένεια Καίρη η οποία ανέδειξε στην Άνδρο πολλούς επιφανείς και σημαίνοντες ανθρώπους κατάγεται από ευγενείς της Γένοβας της Ιταλίας , οι οποίοι ήταν από τους σημαντικούς ευγενείς εκεί από τον 13ο αιώνα.Ήρθαν στην Άνδρο στις αρχές του 15ου αιώνα σαν δεύτεροι τη τάξει ευγενείς περίπου 300 χρόνια μετά από την κατάκτηση της Άνδρου από τους πρώτους αριστοκράτες Λατίνους φεουδάρχες.

Η οικογένεια Καίρη ανασύρεται δυναμικά αμέσως μετά την Τουρκική κυριαρχία , όπου οι Τούρκοι κατέλαβαν το νησί μας κατά το έτος 1538.

Πριν η χρονολογία αυτή οι απόλυτοι κύριοι και δυνάστες της Άνδρου ήταν οι Λατίνοι Ευγενείς.

Έτσι λοιπόν το 1538 οι Ανδριώτες και οι έως τότε Καθολικοί Άρχοντες ή τουλάχιστον μέρος εξ αυτών , δηλώνοντας «γην και ύδωρ» αποστέλλουν αντιπροσωπεία στον Τούρκο ναύαρχο , πρώην πειρατή, Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα, όπου ζητούν την …Οθωμανική κυριαρχία υποσχόμενοι να δίνουν 1500 χρυσά δουκάτα ( περίπου 750 χρυσές Λίρες), περισσότερα από ότι έδιναν στους Βενετούς επικυρίαρχους, αποδεχόμενοι το ίδιο καθεστός που οι Τούρκοι είχαν παραχωρήσει στο Δούκα της Νάξου το προηγούμενο έτος.

Αμέσως λοιπόν μετά την Τουρκική κυριαρχία οι Καίρη ανεγείρουν πύργους στη Μεσαριά όπου ήταν ο ζωτικός χώρος του Δυνάστη στη Χώρα, και κατέχουν πολύ μεγάλες, εκτεταμένες και συμπαγείς εκτάσεις γης.

Επίσης βρίσκονται πύργοι τους στο Χωριό Αηδόνια του Κορθίου και πολύ αργότερα στα Λάμυρα.

Θα διαμορφώσουν το χώρο της Μεσαριάς μετά το 1672 σαν τον πόλο εξουσίας των Ορθοδόξων  Χριστιανών Αρχόντων της Ανδρου, επειδή αμέσως μετά την Τουρκική επικυριαρχία οι δεύτεροι τη τάξει ευγενείς μεταξύ αυτών και οι Καίρη, αποβάλλουν το Καθολικό Δόγμα και ασπάζονται την Ορθοδοξία, δεδομένου ότι οι κυρίαρχοι Τούρκοι είχαν καλύτερες σχέσεις και αποδέχονταν περισσότερο τους Ορθόδοξους παρά τους Καθολικούς Χριστιανούς, επειδή οι Καθολικοί Χριστιανοί της Δύσης ήταν πολύ αναπτυγμένοι στρατιωτικά και ήταν το αντίπαλο δέος για τους Τούρκους.

Η οικογένεια Καίρη καθ όλη τη περίοδο της Τουρκοκρατίας θα αναδείξει σημαίνοντα  και αξιόλογα πρόσωπα μέχρι την επανάσταση του 1821 όπως τον φιλόσοφο Θεόφιλο Καίρη, αλλά θα συνεχίσουν και μετά τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους.

Οι Καίρη υιοθέτησαν ως οικόσημό τους το λιοντάρι των Σομμαρίπα,( το οικόσημο αυτό υπάρχει πάνω από τη κυρία είσοδο του ι.Ν. Αγίου Νικολάου Μεσαριάς)  θεωρώντας την οικογένειά τους ηγεμονική της Ανδρου όπως ο Μιχαήλ Καίρης πατέρας του Αρχιεπισκόπου Διονυσίου Καίρη του Α΄. χάραξε πάνω στη πλάκα « Ότι το παν άρχει» εξ ού και ονομάστηκε «Πανάρχος»

Ενας λοιπόν εκ των επιφανών ανδρών της οικογενείας αυτής , οι οποίοι μετά τη μεταστροφή τους στην Ορθοδοξία εθεωρήθηκαν και είναι πια Ανδριώτες, είναι και ο Διονύσιος Καίρης ο Α΄. Αρχιεπίσκοπος Ανδρου από το 1719 έως το 1748, ο οποίος ήταν μονόφθαλμος, αλλά αυτό δεν εμείωνε καθόλου τη μεγαλοπρεπή και επιβλητική του εμφάνιση.

Ηταν ευφυής και μεγαλεπίβουλος δηλαδή είχε μεγάλα σχέδια στο μυαλό του.

Ετυχε επιμελημένης οικογενειακής ανατροφής, αλλά παρά την επικρατούσα παράδοση ότι ήταν λόγιος και σοφός, οι γραμματικές του γνώσεις ήταν μέτριες, όπως φαίνεται από σωζόμενες επιστολές του τις οποίες κατείχε ο Ιστορικός της Ανδρου Δημήτριος Πασχάλης από τον οποίον πήρα  τα στοιχεία που σας εκθέτω για τον Διονύσιο Καίρη.

Αλλωστε τέτοια ήταν η εκπαίδευση των περισσοτέρων ιεραρχών της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας κατά την εποχή εκείνη, μη εξαιρουμένων ούτε των Πατριαρχών.

Και όπως αναφέρει ο Δημήτριος Πασχάλης  μεταξύ 180 περίπου ιεραρχών , οι οποίοι αποτελούσαν τον ανώτερο κλήρο της Ανατολικής Εκκλησίας, μόλις 10 διακρίνονταν για τη συστηματική τους εκπαίδευση.

Και από τους υπόλοιπους 30 ή 40 το πολύ λέγονταν μεν μορφωμένοι, αλλά η μόρφωσή τους  συνίστατο στα λεγόμενα Ελληνικά γράμματα και στην ανάγνωση της Αγίας Γραφής και των Πατερικών κειμένων.

Σπανιώτατοι ήταν από αυτούς γνώστες ξένων γλωσσών, ή κάτοχοι ανωτέρας επιστημονικής μόρφωσης.

Από αυτούς όσοι μετανάστευαν στην Ευρώπη, ή δεν επέστρεφε κανένας , αφού άπαξ και γευόταν εκεί τον πολιτισμό και την ευνομία, ή και αν επέστρεφε σπανίως προτιμιόταν από τους αγράμματους μεν αλλά έμπειρους στα Εκκλησιαστικά πράγματα, στις Χριστιανικες τελετές κλπ.

Εικάζεται ότι ο Διονύσιος ήταν γνώστης της Λατινικής γλώσσας και γραφής, αλλά κατά τον Πασχάλη αυτό είναι αμφίβολον, η δε υπάρχουσα λατινική επιγραφή στη Μονή της Αγίας Μαρίνας στην Κατάκοιλο που κτίστηκε από αυτόν, δεν συντάχτηκε από τον ίδιο, αλλά από κάποιον καθολικό καλόγερο ή ιερέα από αυτούς που περιδιάβαιναν τότε την Ανδρο και είχαν καλές σχέσεις με τον πανίσχυρο Διονύσιο.

Το έτος γεννήσεως του Διονυσίου είναι άγνωστο, αλλά οι πληροφορίες συμπίπτουν, ότι χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Ανδρου νεώτατος.

Ο Le Quien  , Γάλλος θεολόγος και ιστορικός 1661-1733 αναφέρει  τον Διονύσιο να κατέχει τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Ανδρου  ήδη από το 1721.

Αλλά σε μια επιγραφή που υπήρχε τότε επί Πασχάλη ( δεν γνωρίζω αν υπάρχει τώρα ή έχει σβηστεί από το χρόνο), στην Εκκλησία της Παλατιανής στη Χώρα της Ανδρου του έτους 1719, αυτός μνημονεύεται έκτοτε ως αρχιεπίσκοπος Ανδρου.

Όταν εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Ανδρου ο Διονύσιος κατοίκησε στον άνω όροφο του πύργου του πατέρα του στη Μεσαριά του επονομαζόμενου Κανιά και που βρίσκεται ακόμη σήμερα σε καλή κατάσταση και είναι απέναντι από το Παντοπωλείο Ουρανίας Μωραίτη στη Μεσαριά.

Ο πρώτος κοτζαμπασης  επί μακρά σειρά ετών ( Δημογέροντας, πρόκριτος, προύχονταςτων αυτοδιοικουμένων κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) της Ανδρου ήταν ο Νικόλαος Κωτάκης  ανηψιός του, δηλαδή γυιός της αδελφής του Διονυσίου.

Ο Κοτζάμπασης Νικόλαος Κωτάκης ήταν αγαθός, αλλά αδύνατου χαρακτήρα.

Πραγματικός δε Κοτζάμπασης ήταν ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος, ευγενικός, φιλικός και πράος, μεν στη συμπεριφορά, αλλά αυταρχικώτατος στον χαρακτήρα, μεγαλοπρεπής και ελεύθερου χαρακτήρα.

Ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος ο Α΄. είναι ιστορικό πρόσωπο για

την Ανδρο, γιατί αυτός πρώτος επέφερε το "ύστατον της χάριτος κτύπημα" δηλαδή την χαριστική βολή στον Καθολικισμό της Ανδρου, όπως λέει ο ιστορικός Δημήτριος   Πασχάλης.

Και είναι μεν αλήθεια, ότι όταν εξέλιπε η Λατινική κυριαρχία το Ρωμαιοκαθολικό Δόγμα δεν μπορούσε να εμπεδωθεί και να διαδοθεί, διότι το νησί από πολύ παλιά είχε την τύχη να έχει μελετημένους κληρικούς , όχι πολλούς, που κρατούσαν όμως άσβεστη και κρατούσαν τη δάδα και  της Ιερά Παράδοσης και της Ιεράς Παιδείας.

Τα Μοναστήρια του νησιού διέπρεπαν στον πλούτο, στο μέγεθος, και στην αυστηρή τήρηση των κανόνων του Μοναστικού βίου.

Οι δε Ανδριώτες ανέκαθεν εκτιμούσαν την Ορθόδοξη Ιερωσύνη.

Ανδριώτες επίσκοποι οι περισσότεροι εξ αυτών Μεσαριανοί από το Χωριό μας κατέλαβαν ευδοκίμως τις εδρες πολλών επισκοπών., και μερικοί εξ αυτών ανήλθαν σε ύψιστες έδρες Πατριαρχικών Θρόνων στην Κωνσταντινούπολη και στην  Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και έγιναν Πατριάρχες.

Έτσι πάντοτε υπήρχαν και στο νησί μας και εκτός του νησιού μας  σπουδαίοι άνδρες οι οποίοι μπορούσαν να αντιδράσουν με καλά αποτελέσματα εναντίον κάθε προσηλυτιστικής ενέργειας εκ μέρους των Καθολικών.

Αλλά η τέλεια παρακμή της Λατινικής Εκκλησίας στην Ανδρο και η προσχώρηση στην Ορθοδοξία όλων σχεδόν των Δυτικών της Ανδρου, αποδίδεται κατά μέγα μέρος στον αρχιεπίσκοπο Διονύσιο τον Α΄. ο οποίος επέτρεψε  αυτοβούλως την τέλεση στην Ανδρο μικτών γάμων. Αυτό δε, γιατί οι καθολικοί που παντρευόταν πρόσωπα που ανήκαν στην Ορθοδοξία, ασπαζόταν την Ορθοδοξία και εγκατέλειπαν την Καθολική Εκκλησία, εξ αιτίας του ότι  Καθολική Εκκλησία, εξ αιτίας της μισαλλοδοξίας της, δεν επέτρεπε  τη τέλεση μικτών γάμων, ούτε τους αναγνώριζε, εάν εκ των προτέρων δεν παρείχοντο ισχυρές διαβεβαιώσεις ότι τα παιδιά που θα γεννιόταν από αυτούς τους γάμους θα ανατρέφονταν στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας.

Αλλά επειδή ως επί το πλείστον οι καθολικοί νέοι παντρευόταν με Ορθόδοξες Ανδριώτισσες νεαρές γυναίκες, αυτές ως μητέρες εύκολα μπορούσαν να κατηχούν τα παιδιά τους στο δικό τους Ορθόδοξο Δόγμα, στο οποίο στεκότανε και έμεναν σταθερά αμετακίνητες.

Έτσι συχνά οι μικτοί γάμοι υπήρξαν αιτία , όπως τα παιδιά των καθολικών να γίνονται Ορθόδοξα, αλλά συνέβαινε κάποτε αλλά σπανιότερα τα παιδιά Ορθοδόξων μητέρων που είχαν παντρευτεί Καθολικούς να βαπτίζονται στο Ρωμαιοκαθολικό Δόγμα ύστερα από ισχυρή αξίωση του Καθολικού πατέρα τους, αν και κατά κανόνα το Ορθόδοξο φρόνημα των Ανδριωτισσών μητέρων υπερνικούσε το Καθολικό φρόνημα  των Λατίνων συζύγων τους.

Γι΄αυτούς τους λόγους τότε και η Δυτική και η Ανατολική Εκκλησία με εκκλησιαστικές διατάξεις προσπάθησαν να παρεμποδίσουν τους μικτούς γάμους.

Η επίμονη άρνηση του Λατίνου Επισκόπου Ανδρου στην έκδοση αδειών προς τέλεση μικτών γάμων, λόγω του ότι δεν παρείχοντο οι προαπαιτούμενες εγγυήσεις που ζητούσε η Λατινική Εκκλησία, και αφετέρου το μέγα ηθικό κύρος και ο γόητρο που ασκούσε σε όλο το νησί ο αρχιεπίσκοπος  Διονύσιος ο Α΄. συνετέλεσε ώστε να επέλθει χαλάρωση των θρησκευτικών δεσμών των καθολικών της Ανδρου και εν τέλει η ομαδική αποσκίρτηση τους .

Κατά τη διασωθείσα παράδοση , το γεγονός της αποσκίρτησης των Καθολικών έλαβε χώρα κατά την Μεγάλη Εβδομάδα κατά την οποίαν οι Καθολικοί της Ανδρου « γύρισαν Επιτάφιο Φράγκικο και Ανάσταση Ρωμιά» οπως γράφει ο ιστορικός Δημήτριος Πασχάλης.

Κατηγορήθηκε τότε ο λατίνος επίσκοπος, ότι σε αντίθεση προς τον Ελληνα συνάδελφό του επέδειξε αδεξιότητα ως προς τον χειρισμό των καθηκόντων του.

Εδώ ας μου επιτραπεί να πω, λέει ο Δημήτριος Πασχάλης, ότι απ΄το Ευαγγέλιο βγήκε μια νέα κοινωνία και ο Χριστιανισμός προσπάθησε να ανυψώσει τον γάμο.

Αλλά δυστυχώς οι θρησκευτικές ή μάλλον οι δογματικές έριδες  σπάραξαν η χριστιανοσύνη και επήλθαν πολλά και μεγάλα δεινά ,πολλές φορές δε διασαλεύτηκε και η ειρήνη  στην οικογένεια και η ηθική μέσα στη κοινωνία.

Από το σχίσμα των δύο Εκκλησιών το 1054, συχνά γεννήθηκαν ζητήματα που αντιβαίνουν στο άδολο πνεύμα του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, μεταξύ αυτών και αυτό του γάμου μεταξύ των δυτικών και των ανατολικών, ως προς τις σχέσεις της Εκκλησίας με το πολίτευμα.

Σε πολλές δε διενέξεις και διαφωνίες έδιδαν αφορμή σε μας ο μικτός γάμος.

Αλλά οι εκκλησιαστικές διατάξεις και ο υπερβολικός ζήλος όχι μόνον της δυτικής αλλά και της ανατολικής Εκκλησίας προς παρεμπόδιση των μικτών γάμων δεν εισακουόταν από τους καθολικούς νέους και τις Ορθόδοξες Ανδριώτισσες νέες.

Εχουμε πολλά παραδείγματα τέτοιων γάμων όπου δεν τους ενδιέφεραν τους νέους και τις νέες ο φόβος για την ποινή της ακύρωσης του γάμου τους, που τελούνταν μάλιστα με τη συναίνεση των Εκκλησιαστικών αρχών.

Η λατινική επισκοπή της Ανδρου, όταν είδε το καίριο κτύπημα  εναντίον των οπαδών της, ενέργησε με συμμάχους τους πολιτικούς αντιπάλους στην Ανδρο της οικογένειας Καίρη, να καταγγελθεί ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος με διάφορες αιτίες, ότι δηλαδή επέτρεπε  αυτοβούλως τη τέλεση μικτών γάμων και ότι χρηματιζόταν για να εκδίδει άδειες τελέσεως γάμων μεταξύ συγγενών απαγορευμένου βαθμού, μεταξύ αυτών και δευτέρων εξαδέλφων.

Ετσι λοιπόν ο Διονύσιος γέροντας πια και μετά από τριάντα χρόνια περίπου ανεπίληπτης και ένδοξης αρχιερατείας , κλήθηκε να απολογηθεί και να δικαστεί στην Κωνσταντινούπολη.

Με την παρέμβαση του πρεσβευτή της Γαλλίας  προς τις Τουρκικές αρχές και προς τον Πατριάρχη Παίσιο τον Β΄., ο Διονύσιος καταδικάστηκε και έγινε έκπτωτος της αρχιεπισκοπής του κατά΄τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο του 1748, γινόμενος θύμα της υπέρμετρης αγάπης του υπέρ της Πατρώας πίστης και του υπέρμετρου ζήλου του.Εύλογα δε παρατηρεί ο νομοδιδάσκαλος Πέτρος Παπαρρηγόπουλος ότι όταν η Κωνσταντινούπολη ανακτήθηκε το 1261 από στρατό Ελλήνων και γασμούλων  ( οι γασμούλοι ήταν παιδιά από γάμους Λατίνων και Ελλήνων ), αδύνατον είναι να εννοηθεί ότι αυτοί οι πρόμαχοι της ορθοδοξίας και του Ελληνισμού ήταν στερημένοι από την οικογενειακή ους τιμή και τάξη με όλα τους τα δικαιώματα επειδή προερχόταν από μικτούς γάμους.
Αντικατασταθηκε δε από τον αρχιεπίσκοπο Τήνου Γρηγόριο.Μέχρι το Μάρτιο του 1748 ο Διονύσιος εξακολουθούσε να είναι αρχιεπίσκοπος Ανδρου, διότι σε ένα κώδικα του πατριαρχικού και σταυροπηγιακού μοναστηριού του Ταξιάρχου Μιχαήλ  στο νησί Σέριφος σώζεται σημείωμα του Σερίφιου μοναχού Καλλίνικου Γρυπάρη, κατά το οποίο αυτός χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος στο 16 έτος της ηλικίας του το έτος 1748 στις 12  Μαρτίου, από τον αρχιεπίσκοπο Ανδρου Διονύσιο στον ναόν του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς.

Στο σημείωμα λοιπόν του Σερίφιου μοναχού μνημονεύεται ο ναός του Αγίου Νικολάου της Μεσαριάς, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα, και ανεγέρθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Διονύσιο όπως αναφέρεται με αναμνηστική επιγραφή και στην εντοιχισμένη  μαρμάρινη πλάκα που υπάρχει επάνω από την κεντρική θύρα της κυρίας εισόδου στο ναό.

Εν τούτοις φαίνεται ότι το έτος 1745 ο Διονύσιος είχε εκπέσει προσωρινά από την αρχιεπισκοπή του, της οποίας την διακυβέρνηση η Μεγάλη Εκκλησία είχε αναθέσει στον Αρχιεπίσκοπο Τήνου Μελέτιο.

Ετσι σε ένα υπόμνημα  ψηφίσματος του μακαριωτάτου αρχιεπισκόπου Κύπρου Νεόφυτου, το έτος 1745, συνυπογράφουν οι :  Ο πρώην Τήνου και πρόεδρος ίμβρου Μελέτιος και μετά από αυτόν ο Τήνου και ΄Ανδρου Μελέτιος.

Και τον Δεκέμβριο του του έτους 1745 φαίνεται ότι βρίσκεται στην Ανδρο και ένας  έξαρχος της Μεγάλης Εκκλησίας , ο οποίος απευθυνόμενος με έγγραφο προς τους διαφόρους κληρικούς και προκρίτους της νήσου δεν κάνει κανένα λόγο για τον αρχιεπίσκοπο Διονύσιο.

Επειδή στο έγγραφο αυτό γίνεται λόγος και για αποστολή χρημάτων για τη βοήθεια της Μεγάλης Εκκλησίας , τα οποία εισέπραξε απ΄ευθείας ο έξαρχος, προκαταβληθέντα σε αυτόν από τον σορ Λορέντζο ο οποίος πολλές φορές  ήταν κοτζάμπασης , μεγαλύτερος αδελφός του αρχιεπισκόπου Διονυσίου, υποθέτουμε ότι ο λόγος της προσωρινής αργίας του αρχιεπισκόπου Διονυσίου ήταν πιθανώς η καθυστέρηση των κανονικών ετήσιων καταβολών προς την Μεγάλη Εκκλησία., προς την οποίαν φαίνεται ότι πολλά ποσά χρεωστούσε ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος.

Γι αυτό το λόγο  μετά τον θάνατον του Διονυσίου περί το΄έτος 1750, ήτοι 2 χρόνια μετά την έκπτωσή του από της αρχιεπισκοπής του, το Πατριαρχείο έβγαλε σε πλειστηριασμό δύο μεγάλες οικογενειακές ιδιοκτησίες στην Ανδρο το κτήμα στην Κατάκοιλο και το σημαντικό κτήμα Μπρούτου απέναντι από τη Μεσαριά., τα οποία αγοράστηκαν από τον προύχοντα της Ανδρου και στενού συγγενούς του Πολέμη, εκ του οποίου περιήλθαν κληρονομικώς στην ιδιοκτησία του κοτζάμπαση Λεονάρδου Πολέμη.

Αλλά και από άλλα έγγραφα , σωζόμενα από τον ιστορικό Πασχάλη, γίνεται φανερή η οικονομική δυσχέρεια του αρχιεπισκόπου Διονυσίου, που οφειλόταν κυρίως στην αληθινή ας την ονομάσουμε Εκκλησιομανία, να κτίζει συνεχώς όσο γίνεται πιο πολλές Εκκλησίες.

Όπως αναγράφεται σε αναμνηστική επιγραφή εντοιχισμένη, στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς , η Εκκλησία αυτή είναι η εικοστή που ανεγέρθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Διονύσιο, μόλις 12 ή 13 χρόνια από την ανάρρησή του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Ανδρου, δηλαδή μέσα σε 12 χρόνια ο αρχιεπίσκοπος ανήγειρε είκοσι ναούς μεγαλοπρεπείς και με λαμπρό διάκοσμο, εκ των οποίων ο ναός του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς είναι ο μεγαλύτερος της νήσου Ανδρου μέχρι σήμερα.

Εξ αιτίας ίσως καθυστερούμενων χρηματικών υποχρεώσεων προς το Πατριαρχείο, φαίνεται ότι εξέπεσε για πρώη φορά από την αρχιεπισκοπή του το έτος 1745 ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος, επί πατριάρχου Παισίου του Β΄,., ο οποίος δεν τον συμπαθούσε, όταν όπως είδαμε η αρχιεπισκοπή Ανδρου ανατέθηκε προσωρινά στον επίσκοπο Τήνου Μελέτιο.

Αλλά πιθανώς όταν κατέβαλε  τα οφειλόμενα χρήματα ή μέρος αυτών μπόρεσε ο Διονύσιος να επανακτήσει την αρχιεπισκοπή ου την οποίαν κατείχε μέχρι το τέλος του 1748, όταν έγινε έκπτωτος για ους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως.

(αυτή είναι η μία εκδοχή)

Και κατ άλλους μεν ο Διονύσιος πέθανε  στην Κωνσταντινούπολη αγωνιζόμενος να επανακτήσει τον απολεσθέντα αρχιεπισκοπικό θρόνο του.

Υπάρχει ένας θρύλος μέσα στην οικογένεια ότι όταν παραιτήθηκε ο πατριάρχης

 Παίσιος Β΄. παρα λίγο να εκλεγεί Πατριάρχης ο Διονύσιος Καίρης.

Το βέβαιον όμως είναι ότι ο Διονύσιος όταν εξέπεσε από την αρχιεπισκοπή του, και έχασε κάθε ελπίδα να την επανακτήσει και μετά την παραίτηση του Παισίου Β΄. και την άνοδο στον Πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης του Κυρίλλου του Ε΄. από τη Νικομήδεια, επανήλθε στην Ανδρο, και αποσύρθηκε στην ιερά Μονή Πανάχραντου, όπου μετά από 2 χρόνια απεβίωσε και μεταφοίτησε στον οίκο του Κυρίου σε μακρότητα μερών.

Εάν δεν διέπρεψε ως προς την παιδεία του ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος Καίρης ο Α΄. διακρίθηκε όμως σε όλο το τριακονταετές περίπου χρονικό διάστημα της αρχιερατείας του για την εκκλησιαστική και πολιτική του δράση, και διετέλεσε από τους πλέον έγκριτους ιεράρχες της νήσου, που κέρδισαν την αποδοχή και την αναγνώριση για την αξία τους, αφήνοντας απτά ίχνη της διαβάσεως του στη γη της Ανδρου.

Ήταν αυταρχικός αλλά και μειλίχιος, δύσπιστος ως προς την ευτυχία, αλλά και απτόητος , υπομονετικός και καρτερικός στις συμφορές,ανθεκτικός στις κακουχίες.

Πάνω από όλα είχε το προτέρημα να προσεταιρίζεται τους ανθρώπους επειδή ήταν ευπροσήγορος, ήταν ετοιμόλογος και με γλυκό λόγο, είχε υψηλό φρόνημα, ήταν ευαίσθητος και με ελεύθερη ψυχή.

Ποτέ στη ζωή του δεν συλλογίστηκε αν ήταν πλούσιος ή φτωχός.

Ποτέ δεν αρνήθηκε όταν κάποιος ου ζητούσε κάτι.

Αν είχε χρήματα τα έδινε με προθυμία στους φτωχούς.

Αν δεν είχε τα δανειζόταν για να τα προσφέρει.

Και πολλές φορές θέλοντας να βοηθήσει χρηματικά όσους τον παρακαλούσαν για βοήθεια έμενε ο ίδιος απένταρος.

 Εν τω μεταξύ δημιουργούσε πόρους , πότε πουλώντας οικογενειακά κτήματα, πότε σύναπτε δάνεια, και έτσι έκτιζε τον ένα μετά τον άλλον μεγαλοπρεπείς ναούς προς ΔΟΞΑΝ ΚΑΙ ΑΙΝΟΝ ΘΕΟΥ όπως ανέγραφε σε μαρμάρινες εντοιχισμένες πλάκες πάνω στου ναούς.

Εάν λάβουμε υπ΄οψη μας ότι ο Διονύσιος διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Ανδρου από το 1719 έως το τέλος του 1748 ήτοι για 29 χρόνια , κατά μόνον τα πρώτα 12 χρόνια της αρχιερατείας ου έκτισε από τα θεμέλια αυνολικά 20 ναούς, μεταξύ των οποίων και τον ναόν του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς, μπορεί ο κάθε ένας να φανταστεί την ευλάβεια αλλά και την ηγεμονική πληθωρικότητα του αοίδημου Ιεράρχου.

Ο τάφος του είναι ανώνυμος, και πλην λίγων αναμνηστικών επιγραφών και αυτών σιγά –σιγά  αφανιζομένων εξ αιτίας του πανδαμάτορα χρόνου και ης αδιαφορίας των ανθρώπων να τις συντηρήσουν, τίποτα άλλο δεν διδάσκει τον διαβάτη του παρελθόντος τι έγινε και τι έπραξε ο μεγάλος αυτός ιεράρχης.

Ήταν όμως πλέον καιρός, πριν ο πανδαμάτωρ χρόνος καλύψει τα πάντα κάτω από τη στάκτη της λησμονιάς, να συγκεντρώσουμε με επιμέλεια και να συναρμολογήσουμε λίγες ειδήσεις και παραδόσεις γι΄αυτόν διασωθείσες , και  με αυτό το τρόπο να απονείμουμε δίκαιο έπαινο προς τον ιεράρχη , ο ποίος τελικά υπήρξε θύμα της μεγάλης του αγάπης και του ένθεου ζήλου του για την Εκκλησία και τη πατροπαράδοτη θρησκεία.

Για τον αρχιεπίσκοπο Διονύσιο τον Α΄. γίνεται μνεία  στις εξής επιγραφές.

1. Σε επιγραφή η οποία σώζεται εντοιχισμένη σε μαρμάρινη πλάκα πάνω από την μεσαία κυρία είσοδο στον Ιερό ναό Αγίου Νικολάου Μεσσαριάς.

Η επιγραφή είναι γλυπτή με μεγάλη επιμέλεια με κεφαλαία γράμματα κατά το Βυζαντινό τρόπο γραφής σε μεγάλη μαρμάρινη πλάκα και γράφει τα εξής:

Αψλβ (1732) αρχήν ήληφεν ο ναός ούτος αυγούστου πρώτη.

Ο ναός κλήσιν Νικολάου φέρει

εν τη Μυραίων ποτέ ιεραρχούντος.

ηνεκα τοίνυν  ψυχικής σωτηρίης

Διονύσιος αρχιθύτης ήγειρεν,

εικοστόν δε ιερόν δόμων εκ βάθρων.

Η μεν χειρ η κίσασα σέσηπε τάφω

ο δε ναός ίσταται μέχρι τερμάτων

δώρον τω Θεώ ο παρών. Συνεργία έκτισεν Καίρης Διονύσιος Ανδρου.

Στην επιγραφή αυτή ο Διονύσιος επί το ποιητικωτερο, αποκαλεί τον εαυτο του  αρχιθύτη , διοτι θύτες που τελούσαν την αναίμακτη θυσία αποκαλούσαν τους εαυτούς τους οι βυζαντινοί και νεώτεροι ιερείς, συνέβη δε παραδόξως τη πρωσονυμία αυτή να την εκλάβουν σαν επίθετο οι φράγκοι λόγιοι, όσοι δεν γνώριζαν καλά την Ελληνική γλώσσα.

Επίσης πάνω από τη μεσαία θύρα του Ι.Ν. του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς, επί της οποίας υπάρχει αυτή η επιγραφή, πιο πάνω βρίσκεται μαρμάρινο ανάγλυφο που έχει ποικιλες παραστάσει και φέρει στη μέση διανθυσμένο θυρεό , που σε αυτόν βρίσκεται γλυπτό λιοντάρι όρθιο.

Η κεφαλή του λιονταριού φέρει στέμμα.

Η παράσταση αυτή αποτελεί το οικογενειακό οικόσημο του αρχιεπισκόπου Διονυσίου.

2. Στο υπέρθυρο της πύλης, της γυναικίας Ιεράς Μονής της Αγίας Μαρίνας  στην Κατάκοιλο, πάνω από την οποία προεξέχει αμυντική κόγχη, βρίσκεται μια επιγραφή πάνω σε λευκή μαρμάρινη πλάκα με γλυπτά κεφαλαία γράμματα με τον Βυζαντινό τρόπο γραφής, η οποία μνημονεύει την ανέγερσιν της  Μονής αυτής από τον αοίδiμο Ιεράρχη Διονύσιο , και γράφει τα εξής:

+ Μεγαλομάρτυς, ώ του Χριστού Μαρίνη,

ανθ΄ών ήγειρεν εκ βάθρων τον σον δόμων

Διονύσιος Καίρης αρχιθύτης

Ανδρου, πόνω πλείστω τε δαπάναις εαίς

κτίσας, κοσμήσας, ουδόλως φειδούμενος

 αναλωμάτων εις δόξαν σην και τιμήν

και σωτηρίαν αυτού και γεννητόρων,

στήθι, πρέσβευε τω Θεώ και δεσπότη

του δούναι λύσιν ψυχικών αμαρτάδων.

Εν έτει σωτηρίω Αψμβ΄Ιουλίου θ΄( =1742)

Δίπλα στην επιγραφή αυτή υπάρχει άλλο μάρμαρον , πάνω στο οποίο είναι το γλυπτό οικόσημο της οικογένειας Καίρη, παρόμοιο με αυτό του αγιου Νικολάου Μεσαριάς., δηλαδή  θυρεός διανθισμένος και στο μέσον αυτού ένα λιοντάρι όρθιο με στεμμα και πάνω από τη κεφαλή του λιονταριού η επιγραφή

με μεγάλα κεφαλαία γράμματα

+ Ο ΑΝΔΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙΡΗ.

Δίπλα σε αυτήν υπάρχει άλλη επιγραφή , λατινική αυτή, που δεν είναι εύκολο να αναγνωσθεί γιατί έχει επιχρισθεί με παχύ στρώμα ασβέστη.

Ο Ιστορικός Δημήτριος Πασχάλης προσπάθησε να την αναγνώσει αλλά στάθηκε αδύνατο, γιατί κατά την επίσκεψή του στο Μοναστήρι αυτό περί τις αρχές του προηγουμένου αιώνα δεν είχε σκάλα ή άλλο μέσον για να ανέβει να καθαρίσει τον ασβέστη και να διαβάσει ακριβώς το λατινικό κείμενο.

Τή Μονή αυτή την ανήγειρε ο Διονύσιος μέσα σε δικό του κτήμα στην Κατάκοιλο και ο ίδιος προφανώς εζήτησε από τους περιοδεύοντες στην Ανδρο καθολικούς μοναχούς που γνώριζαν την Λατινική γλώσσα να χαράξουν στο μάρμαρο την επιγραφή αυτή που προφανώς λέει τα ίδια με την Ελληνική.

Στο μοναστήρι αυτό της Κατακοίλου στην περιοχή της Αρνης διέμενε για πολλούς μήνες του χρόνου ο αρχιεπίσκοπος Διονύσιος και ζούσε άκρως ασκητική ζωή σε χώρους πολύ ασκητικούς στερούμενος και τα πλέον αναγκαία, και αυτό αν και καταγόταν από πλούσια και επιφανή οικογένεια με μεγάλη περιουσία στην Ανδρο.

Σε αυτό τον μιμήθηκαν και οι διάδοχοί του, εκ του οποίου ο Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς σημειώνουν στο βιβλίο τους η Νεωτερική Γεωγραφία ότι ο αρχιεπίσκοπος Ανδρου ζούσε σε μια κωμόπολη που ονομάζεται Αρνη.

Κατά΄τον 17 αιώνα ήταν συνηθισμένο να κατοικούν σε πύργους και Μοναστήρια οι άρχοντες σε χωρία στο εσωτερικό της Ανδρου, γιατί κατά αυτά τα χρόνια ο ξακουστός πειρατής γάλλος Ούγος ντε Κρεβαγιέ κατέλαβε τη πόλη το κάτω κάστρου της Χώρας, έσφαξε τους κατοίκους εκεί λαφυραγώγησε τη πόλη και Ανδριώτες κατάφεραν να σωθούν από το θάνατο και την αιχμαλωσία και την δια της βίας απομάκρυνσή τους από τις πατρογονικές τους εστίες, απελπισμένοι σκορπιστήκαν στα χωράφια , στις σπηλιές πάνω στα βουνά της Ανδρου και στις εσχατιές απόκρημνες περιοχές του νησιού.

3.Το σωζόμενο θαυμάσιο Τέμπλο επί τα εποχής του Ιστορικού Πασχάλη που γράφει για τον Διονύσιο, της Εκκλησίας της Παλατιανής στη Χώρα της Ανδρου, φτιαγμένο από Δρυ, γεμάτο από γλυπτά λεπτότατα και με άφθαστη τέχνη δουλεμένα , που εικονίζουν παραστάσεις και υποθέσεις από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, υπόδειγμα της ξυλογλυπτικής αυτών των παρελθόντων χρόνων, έγινε με δαπάνη και

 αυτό από τον αοίδιμο αρχιεπίσκοπο Διονύσιο ον Α΄, και μνημονεύεται το όνομά του σε επιγραφή σε γλυπτό ξύλο με μεγάλα βυζαντινά γράμματα:

+ Εγινε το παρόν τέμπλον δια συνδρομής

του πανιερωτάτου αρχιεπισκόπου

Ανδρου κυρ Διονυσίου Καίρη

και συνδρομή του πανοσιωτάτου αγίου

πρωοσυγγέλου αγιωαφίτη κυρίου Κυρίλου

Κυπρέου και ων εντιμοτάτων επιτρόπων

του Ζωοδόχου Τάφου Λεωνάρδου Καιρη

και Περάκη Αθανασίου ¨1719»

Μνεία του αρχιεπισκόπου Διονυσίου Α΄γίνεται και σε επιγραφή στον Ιερό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου , κοινώς Παναγίας Κουμούλου στο χωριό Μαίνητες, τον οποίον και αυτόν τον οικοδόμησε ο ένθεος Ιεράρχης κατά το έτος 1740.

Η επιγραφή αυτή με κεφαλαία γράμματα γλυπτά σε μαρμάρινη πλάκα κατά ην Βυζαντινή Γραφή, είχε σβηστεί μερικώς κατά την εποχή που γράφει ο ιστορικός Δημήτριος Πασχάλης εξ αιτίας επιχρισμάτων ασβέστου κατά ην δυστυχώς κάκιστη συνήθεια, και γράφει τα εξής:

+ Ανασσα μήτερ του θεανθρώπου….

………και δαπάνη Νικόλαος Κονύλης

της κοινότητος τον δε δομήσας δόμον,

αλλά φύλαττε αυτόν ως προμηθέα.

Ανακενίσθη δε ιεραρχούντος Διονυσίου Καιρη και

ιερομονεύοντος Μανουήλ Ιωάννου Αψμ΄. (=1740)

Και προς το έλος της ομιλίας μου αυτής θα ήθελα να σας πω μερικά για τον ήδη αναφερθέντα Ι. Ν. Αγίου Νικολάου Μεσαριάς., γιατί ο ναός αυτός έχει μεγάλο ενδιαφέρον οικοδομμένος κατά απομίμηση του Βυζαντινού ρυθμού.

Όπως δηλώνουν οι επιγραφές επ΄αυτού ο ναός αυτός ο οποίος είναι ο μέγιστος στο νησί μας οικοδομήθκε σε δύο μόλις χρόνια από το 1732 έως ο 1734., υπό του αρχιεπισκόπου Διονυσίου Καίρη του Α΄.

Στη θέση που βίσκεται αυτός σήμερα , υπήρχε πριν ένα μικρό εκκλησάκι τιμώμενο και αυτό στο όνομα το Αγίου Νικολάου, βυζαντινό κτίσμα.

Κατά παράδοση των γερόντων εκ των αρχόντων της Μεσαριάς που ζούαν ακόμη οταν τους ρώτησε ο ιστορικός Πασχάλης του είπαν  ότι,  αφού αποφασίστηκε από το Διονύσιο η ανέγερση του μεγάλου ναού, έβγαλαν έξω τις άγιες εικόνες και όλα τα ιερά σκεύη  κατά τον εσπερινό του Πάσχα του έτους 1732, κατόπιν εγέμισαν το Εκκλησάκι  με μάσκουλα γεμάτα μπαρούτι καθώς και λαίνες ( Τα μάσκουλα και οι λαίνες ήταν μικρά κανονάκια που φύλαγαν τους πύργους, και τα χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα για τα "σμπάρα" κάθε Πάσχα ειδικά στις Στενιές της Ανδρου), τα οποία γέμισαν με μπαρούτι, επυροβόλησαν μέσα στο εκκλησάκι, του οποίου ο τρούλλος έτσι κατέρευσε από την ισχυρή δόνηση.  Οι λαίνες και τα μάσκουλα  ήταν πυροβόλα οπλα σαν μικρά κανόνια των οποίων μερικά σώζονται μέχι σήμερα, χρησιμοποιούμενα κατά το Πάσχα για πυροβολισμούς και κρότο. Αλλοτε τα οπλα

 αυτά υπήρχαν μέσα στους πύργους των αρχόντων για την άμυνά τους.

Οι μαρμάρινοι στύλοι που συγκρατούν τους θόλους εφέρθηκαν άλλοι από την Παλιόπολη , άλλοι από το χωριό Υψηλού , οπου κατά την παράδοση υπήρχε αρχαίο ειδωλολατρικό τέμενος, του οποίου όμως δεν υπάρχει κανένα ίχνος σήμερα.

Επίσης τα γλυπτά μάρμαρα της κυρίας εισόδου του Ναού εφέρθηκαν από τον Ι.Ν. των Ταξιαρχών του Πιτροφού, κατά μαρτυρία του έτι ζώντος Ιερέως του Πιτροφού Μιχαήλ Ψαριανού.

Η Εκκλησία του Αγίου Νικολάου ελκύει τα βλέμματα και το ενδιαφέρον για το πλήθος των μαρμάρινων αναγλύφων διαφόρων εποχών της Χριστιανικής τέχνης, φέρει υψηλό Τρούλλο, εσωτερικά δε διαιρείται σε αγιο βήμα και μεσόναο.

Λείπει ο νάρθηκας, για ον οποίον όμως υπήρχε προωρισμένος χώρος για να οικοδομηθεί αργότερα.

Το δάπεδο της Εκκλησίας , όπως συνηθιζότανε στους Βυζαντινούς, είναι πολύ χαμηλώτερο από το έδαφος εξωτερικά του Ναού, έτσι ώστε ο εισερχόμενος αναγκάζεται να κατεβεί μερικά σκαλοπάτια.

Είναι δε η πρόσοψη του ναού οικοδομημένη με μάρμαρα λευκά και πορώδη εναλλάξ, σε μεγάλα τετράγωνα σχήματα.

Αλλά και ο περικλείων το Αγιον Βήμα οπίσθιος χώρος του ναού είναι κτισμένος με τα ίδια μάρμαρα πορώδη και λευκά, τα οποία φαίνεται ότι τα πήραν από πολύ παλαιότερες οικοδομές, ίσως από παλαιούς ειδωλολατρικούς ναούς.

Οι παραστάδες των θυρών στη πρόσοψη του ναού είναι μαρμάρινες, και φέρνουν άξιο λόγου γλυπτό διάκοσμο. Είναι τα μάρμαρα που εφέρθησαν από τον Ι.Ν. των Ταξιαρχών Πιτροφού.

Ιδιες είναι και οι παραστάδες των παραθύρων που φέρνουν ανάγλυφα ποικίλα ενθέμια , πτηνά, φυλλώματα από κλαδιά αμπελιού, ρόδακες, και άλλα ελικοειδή κοσμήματα, έργα μεγάλης δεξιοτεχνίας.

Εις το υπέρθυρο της μεσαίας πύλης του ναού σώζεται εντοιχισμένο μεγάλο μάρμαρο ανάγλυφο, στο οποίο παριστάνεται ο Χριστός στο θρόνο του, γύρω δε από αυτόν είναι η Παναγία και ο αγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

Γύρω από τα άκρα της παράστασης εικονίζονται ανάγλυφα δυο λιονάρια όρθια που στηρίζονται πάνω σε Χερουβίμ.

Η όλη ανάγλυφη παράσταση προδίδει αναγεννησιακό καλλιτέχνη.

Η εργασία αυτών των μαρμάρων είναι αρχαιότερη του ναού.

Πάνω από τη δεξιά πόρτα της πρόσοψης υπάρχει η εξής επιγραφή:

+ Οίκος του Θεού και προσευχής υπάρχω.

Μηδείς εισέλθη μνησίκακος ενθάδε

και λάβη αράν αντί ευλογίας αψλδ΄.

Ως ο Ιούδας ο του Χριστού προδότης.

Χειρ ,  Μελετίου Ιερομοναχου Κονδύλη κη

μέμνησθε αυτού οι αναγινώσκοντες. Εγραυθη δ ε

Πάνω από την αριστερή πόρτα της πρόσοψης υπάρχει μαρμάρινη πλάκα με γλυπτά γράμματα και γράφει:

Εφην οράτε με μεν οι προσιόντες

καθήμενον θεόν του ιερού ενδο (ον)

κριτήν δε δίκαιον απάντων μερόπων.

Εκτίσθη δε παρά αρχιμαίστορος

Νικολάου Βολισιανού του εκ Χίου

συν τοις υιοίς αυτού Ιωαννου (ούτω) και Φραγκούλη.

                                                ( Αψλδ μηνή Οκτωμβίω λ΄.

Το τέμπλο του ναού  είναι τορνευτό ξυλούργημα εκ καρυδιάς. Την προσοχήν του φιλότεχνου ελκύει ο άνωθεν της ωραία πύλης μέγας σταυρός.

Το κεντρικό τέμπλο είναι επισκευασμένο σήμερα και σε άριστη κατάσταση, αλλά τα πλευρικά τμήματα του τέμπλου τα έχουν κατεβάσει λόγω πολύ μεγάλης φθοράς και αναμένουν την επ΄αόριστο χρόνο επισκευή τους (2015)

Στο μέσον του ναού υπάρχει στο δάπεδο μεγάλη τετράγωνη πλάκα από λευκό μάρμαρο, η οποία καλύπτει τάφο.

Και η πλάκα αυτή δεν έχει κανένα κόσμημα, αλλά πάνω στα μάρμαρα τα οποία πλαισιώνουν αυτήν , παρίστανται θυμιατήριον , αρχιερατική βακτηρία , αμφορείς τους οποίους χρησιμοποιούσαν οι επίσκοποι κατά τις χειροονίες ιερέων και άλλα μερικά ανάγλυφα κοσμήματα με επιμέλεια δουλεμένα.

Σε αυτόν τον τάφον έχουν ταφεί πολλοί από τους αρχιερείς της νήσου.

Είναι παράδοξο ότι ο κτίσας τον ναόν αρχιεπίσκοπος Διονύσιος δεν αναπαύεται μέσα σε αυτό τον τάφο.

Διότι ως μοναχός όπως είπαμε στο Μοναστήρι της Παναχράντου πέθανε και τάφηκε εκεί.

Δεξιά μόλις μπαίνεις στο ναό υπάρχει και άλλος τάφος πάνω στο μαρμάρινο κάλυμμά του σώζεται με ανάγλυφα γράμματα η επιγραφή

Γιαννάκη του

Κοτάκη

  1756

Ήταν δε ο Γιαννάκης Κωτάκης υιός του πρώτου ανελθόνος στο αξίωμα του κοτζάμπαση Νικολάου Κωτάκη , ανεψιού από την αδελφή του αρχιεπισκόπου Διονυσίου.

Στο άδυτο του Ιερού προς Ανατολάς πίσω από την Αγία Τράπεζα, ακριβώς μέσα στην κόγχη του Ναού υπάρχει μεγαλοπρεπές Ιερό Σύνθρονο, ολόκληρο από λευκό μάρμαρο, στο οποίο ανεβαίνει κάποιος με αρκετά μαρμάρινα σκαλοπάτια.

Είναι αξιοθαύμαστο ότι σύνθρονο καμιά άλλη από τις Εκκλησία της νήσου δεν έχει, μη εξαιρουμένων ούτε των ναών στα Μοναστήρια.

Γιατί το Σύνθρονο είναι ο αρχιερατικός θρόνος ο ιδρυμένος στο άδυτο του Ιερού κάθε επισκοπικής Εκκλησίας.

Από του ύψους του Ιερού Σύνθρονου στις αρχαίες Εκκλησίες , που βισκότανε σε ύψος 1,5 μέτρου από του δαπέδου, καθισμένος ή όρθιος ο Αρχιερέας ακουε  την

 φήμη του, καθώς και το Ευαγγέλιο και την ανάγνωση εν γένει των Γραφών και ευλογούσε το λαό.

Το ιερό Σύνθρονο ήταν το έμβλημα της επισκοπικής κυριαρχίας στον ναό, και γι΄αυτό στους ναούς των σταυροπηγιακών μοναστηρίων , ήτοι των μοναστηρίων που εξαρτώταν απ΄΄ευθείας από τον Πατριάρχη , όπως ήταν τα μοναστήρια της Ανδρου, απαγορευόταν η εγκαθίδρυση του Ιερού Συνθρόνου, για να μη θεωρηθεί αυτό ως ένδειξη κυριαρχική του επισκόπου στη Μονή.

Διότι ο ναός της Μονής που είχε χαρακτηρισθεί σταυροπηγιακή, κανένα αλλο κυρίαρχο  δεν αναγνώριζε παρά μόνο το Πατριάρχη και αυτός μόνος κατ΄ακολουθίαν είχε το δικαίωμα να ανέλθει επί του Ιερού Συνθρονου, οσάκις συνέβαινε να ιερουγήσει ο ίδιος στο ναό αυτό.

Αργότερα η θέση του Αρχιερέα ορίστηκε στο Δεσποτικό.

Επί του Ιερού Συνθρόνου του ναού του Αγίου Νικολάου εικονίζεται ο μέγας  Χριστός.

Και από κάτω από την εικόνα υπάρχει η επιγραφή:

Δέησις του δούλου του Χριστού Παρθενίου 1830.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου ήταν καθωραισμένος σε παλιότερα χρόνια με τοιχογραφίες άριστης ποιότητας, των οποίων σήμερα δεν σωζεται κανένα ίχνος.

Κατά τη συγγραφή αυτού του κειμένου χρησιμοποίησα στοιχεία από την Ιστορία της Ανδρου του ιστορικού Δημητρίου Πασχάλη, καθώς και από το βιβλίο Λατινοκρατία στην Ανδρο του αρχιτέκτονος ερευνητή Νικολάου Βασιλοπουλου εξαιρετικού φίλου μου.

Κωνσταντίνος Στρατής

Ερασιτέχνης ψάλτης στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου

Μεσαριάς.